Động Hua Mạ là một trong những hang động lớn và kỳ vỹ bậc nhất của miền Bắc. Nằm ở phía Nam hồ Ba Bể, bên dòng sông Lèng tĩnh mịch, động Hua Mạ nằm trên lưng chừng ngọn núi Cô Đơn thuộc khu Lèo Pèn quanh năm cây cối xanh rì, rậm rạp.
Động Hua Mạ có chiều dài tới hơn 700m, trần động có chỗ rộng và cao tới 40 – 50m, chứa đựng nhiều vách, nhũ đá lung linh kỳ vĩ. Bước chân vào động, không gian thoáng đãng do lòng hang rộng và thông nhau tạo cho du khách cảm giác mát mẻ, dễ chịu và trong động có rất nhiều nhũ đá đẹp. Các rèm đá được hình thành ngay từ cửa động đến tận cuối động, các thềm đá, gờ đá uốn lượn như các ruộng bậc thang. Hàng chục cột đá to cao 10 – 15m sừng sững giữa hang, được “bàn tay” thiên nhiên trạm trổ hết sức tinh tế giống như các cột trụ trong đền chùa cổ kính.
Bên cạnh đó, động Hua Mạ còn gắn liền với một truyền thuyết dân gian vô cùng kỳ bí. Theo lời kể của những người dân bản địa sinh sống nơi đây, Lèo Pèn (tiếng Tày có nghĩa là “Rừng thiêng”). Cứ vào buổi chiều tà, tiếng kêu hú từ phía hang động Hua Mạ vọng ra gây chấn động cả một vùng cho đến tận đêm khuya, dân chúng trong vùng không ai dám đi lại trong thời điểm đó.
Ngày đó có một vị tướng triều đình đi tuần thú qua đây, khi đến bờ sông Lèng thì trời đã gần tối. Đoàn người ngựa định sang bản bên để nghỉ lại, nhưng lạ thay, khi qua sông Lèng, cứ xuống đến nước thì ngựa lại quay đầu trở lại, hí vang như báo hiệu một điều gì đó không bình thường.
Cùng lúc đó từ phía khu Lèo Pèn, tiếng hú kêu vọng ra. Thấy sự việc lạ, quan quân cho gọi dân làng đến hỏi thì được biết tiếng kêu đó là những oan hồn của dân binh đã cùng triều đình chống giặc, họ đã cố thủ trong hang. Khi giặc không làm gì được nên đã bít cửa hang, do đó những oan hồn không được siêu thoát.
Hiểu rõ sự tình, quan quân liền hạ trại ngay cạnh bờ sông Lèng và mổ ngựa, lấy đầu ngựa làm lễ tế trời đất. Lạ thay khi lễ tế vừa xong thì tiếng trong động cũng im dần rồi mất hẳn, nơi đó qua năm tháng đã mọc lên những khối nhũ đá rất đặc biệt kỳ vĩ, có chỗ như bông hoa đá, lại có nơi như đức Quan âm bồ tát đưa tiễn thầy trò Tam Tạng đi lấy kinh, có nơi lại như một thủy cung, hoàng cung trong “Buổi thiết triều”. Từ đó người ta gọi sơn động “Lèn Pèn” là động Hua Mạ theo tiếng địa phương nghĩa là hang Đầu Ngựa, để ghi nhớ một sự tích kỳ bí và huyền thoại của mảnh đất và con người nơi đây.
